Leestijd: 14 minuten
Groepen zijn een essentieel onderdeel van ons bestaan. We maken deel uit van families, vriendengroepen, sportteams en werkomgevingen. Sommigen groepen worden we in geboren, andere zijn een bewuste keuze. We investeren onze tijd in een groep omdat deze een behoefte vervult. De behoeften kunnen divers zijn, bijvoorbeeld het gevoel ergens bij te horen, veiligheid, steun, zekerheid, status of persoonlijke ontwikkeling. Groepen vormen ons, en wij geven vorm aan groepen. Veel groepen streven stabiliteit na. Deze bieden een veilige structuur met vaste normen en waarden. Er bestaan ook groepen die zich richten op persoonlijke en gezamenlijke transformatie. Deze groepen willen niet alleen stabiliteit en veiligheid waarborgen, maar ook diepgang en groei stimuleren. Groei vraagt ruimte voor het onbekende, daar waar balans en harmonie niet vanzelfsprekend zijn. Een groep kan bewuste keuzes maken om de ruimte voor transformatie te maximaliseren. In dit artikel wordt besproken welke voorwaarden deze transformatieve kracht ondersteunen.
1. Veiligheid en vertrouwen als basis
De basis voor het aangaan van het onbekende is veiligheid. In het onderwijs wordt het model van Vygotsky gebruikt, waarbij de zone van naaste ontwikkeling een centrale rol speelt. Meestal leven we in onze comfort zone, we doen wat we al kennen. Buiten de comfort zone ligt de zone van naaste ontwikkeling, daar waar we, met de steun van anderen, onszelf kunnen rekken. Daar waar we de spanning of angst kunnen voelen zonder dat deze ons (helemaal) overneemt. We leren onontdekte stukken van onszelf kennen. Buiten de zone van naaste ontwikkeling ligt de zone van overvragen, waar de groei stokt. De spanning van het onbekende is zo groot dat we onze energie voor overleven moeten gebruiken. De zone van naaste ontwikkeling, daar waar ons leerproces ligt, vraagt veiligheid en vertrouwen. In deze zone kan de groep een belangrijke plaats innemen. De groep fungeert als een container waarin transformatie kan plaatsvinden. We moeten dan eerst weten dat de groep veilig genoeg is om nieuwe stappen te maken.
Enkele basisafspraken kunnen bijdragen aan deze veiligheid:
- Vertrouwelijkheid: De afspraak is: alles wat in de groep gedeeld wordt, blijft binnen de groep. Buiten de groep deel je alleen je eigen ervaringen, niet die van anderen. Het expliciet uitspreken van deze afspraak versterkt het vertrouwen.
- Verantwoordelijkheid: Ieder deelnemer draagt verantwoordelijkheid voor de eigen gevoelens. De afspraak is: ik neem verantwoordelijkheid voor wat ik zeg en doe. Dit wordt in het vervolg van dit artikel verder uitgewerkt.
- Grenzen: Elke deelnemer is verantwoordelijk voor het borgen van veilige grenzen. De afspraak is: ik zorg goed voor mezelf, voor de ander en voor de groep. Wanneer de integriteit van een individu of de groep in het geding komt, is het belangrijk om dit te benoemen. Conflicten en een bepaalde mate van onveiligheid zijn onderdeel van het groeiproces. Het algehele gevoel van veiligheid en vertrouwen moet hoog genoeg zijn om deze conflicten aan te kunnen gaan. Wanneer een of meerdere deelnemers zich te onveilig voelen, moet het lopende proces gestopt worden. Ook dit wordt verder uitgewerkt in dit artikel.
2. Delen in het hier en nu
Transformatie vraagt aanwezigheid. Aanwezigheid vraagt aandacht. Aandacht gaat naar waar de meeste energie zit. De meeste energie ligt in het hier en nu. Wanneer iemand iets kwetsbaars deelt dan zal de aanwezigheid daar automatisch naartoe gaan. Een spannend conflict zal hetzelfde doen. Wanneer iemand iets deelt dan niets nieuws onthult dan zal de aandacht afnemen. Wanneer er iets niet wordt benoemd, maar wel belangrijk is, dan zal hier onbewust energie naartoe gaan. Dit kan verwarring veroorzaken. De centrale vraag is ten alle tijd: wat is op dit moment de diepste waarheid.
- Gevoelens delen: Als iemand met intense gevoelens binnenkomt (pijn, angst, frustratie, boosheid, verdriet, blijdschap) en deze niet deelt, dan gaat de aandacht onbewust toch naar deze persoon. Welk ander proces zich op dat moment ook in de groep afspeelt, deze wordt vertroebeld met deze achtergehouden informatie. De persoon met de intense gevoelens is vrij om deze wel of niet te delen. Het kan zijn dat deze persoon zich niet bewust is van de eigen gevoelens. De groep kan de persoon ondersteunen door hem of haar uit te nodigen om te delen. Soms kunnen een paar woorden al voldoende zijn, soms is er meer nodig. Het doel is niet om de gevoelens te ontladen, het doel is om deze bewust te maken.
- Sterke gevoelens tussen groepsleden: Sterke gevoelens tussen groepsleden hebben altijd voorrang. Er kan bijvoorbeeld een onuitgesproken conflict spelen tussen twee leden. Dit conflict heeft een effect op alles wat er in de groep gebeurt. Er kan bijvoorbeeld gedoe ontstaan over iets anders, iets relatief onbelangrijks. Het ondergrondse conflict zoekt een andere plek om te ontladen. Het doel is niet om het conflict tussen de leden op te lossen, het doel is om het conflict zo volledig mogelijk op tafel te leggen. (Zie ook punt 4 hieronder.)
- Delen in het heden: Krachtig delen gebeurt in het moment. Vanuit het veld van niet-weten komen er woorden. Stilte en ruimte ondersteunen krachtig delen. Het delen van afgeronde verhalen dient te worden voorkomen. Wanneer dit gebeurt dan zal de energie wegstromen, hetgeen resulteert in verveling, vermoeidheid of desinteresse. De centrale vraag is: wat is het meest kwetsbare dat ik nu in deze groep kan delen.
3. Praktische empathie
Om te komen tot diepere verbinding is empathie van groot belang – het vermogen om niet alleen naar de woorden van een ander te luisteren, maar ook om de gevoelens en ervaringen op een invoelende manier te begrijpen. Dit vergt een groep waarin leden bewust zijn van hun eigen gevoelens, maar ook van de ruimte die de ander inneemt. Empathie betekent dat groepsleden elkaar ondersteunen, zonder de ander te willen ‘repareren’. De krachtigste transformatie vindt plaats wanneer er niets opgelost hoeft te worden. De vraag is niet: hoe kan ik de ander helpen; de vraag is: wat raakt het gedeelde in mij. Het verlangen om de ander te helpen is meestal een reactie op eigen discomfort. Het delen van de ander raakt iets in mij en dat wil ik niet voelen. Ik wil dit oncomfortabele gevoel in mezelf weg hebben en probeer het delen van de ander te stoppen.
Aanwezig zijn voor de ander:
- Geef alleen advies als hier expliciet om wordt gevraagd. Alles dat neigt naar een oplossing dient intern onderzocht te worden, of uitgesproken te worden: het raakt me wat je deelt, ik merk in mezelf de neiging om hiervan weg te gaan.
- Stel vragen die het gevoel in de ander verdiepen. Vragen als Kun je hier meer over vertellen? of Je bent me even kwijt, wat bedoel je daar precies mee? Ben voorzichtig met vragen die gericht zijn op het begrijpen van iets. Transformatie ligt in het verdiepen van de ervaring en minder in het begrijpen van de ervaring.
- Deel je gevoel over wat er wordt gedeeld. Blijf in de ervaring. Deel niet wat je weet of ziet, maar deel wat het raakt in jou. Merk je dat het je openstelt of juist niet? Wat raakte je en wat niet? Voel je dit ergens in je lijf? Deel alleen wanneer het bijdraagt aan verdiepen van de ervaring. Bewaar eigen inzichten en observaties voor later.
- Parkeer meningen en observaties. Wanneer de golf van de ervaring is gaan liggen dan kunnen observaties helpen om de ervaring te integreren. Het delen van observaties of meningen tijdens het proces heeft de neiging om de ervaring te verminderen. Probeer samen met de ander op de grens van het onbekend te verblijven.
- Bied steun zonder ‘te helpen’. In de ervaring kan een gevoel van eenzaamheid meekomen. Fysiek contact kan dan grondend werken. De ander (licht) aanraken of bij de ander in de buurt gaan zitten. Het gevoel van niet alleen zijn kan helpen om de ervaring verder uit te diepen. Ben voorzichtig met uitreiken: het voelen van de eenzaamheid of het ontbreken van uitreiken kan ook onderdeel zijn van de ervaring. Onderzoek in jezelf of de aangeboden ondersteuning gericht is op het verzachten van het eigen ongemak of dat dit de ander dieper de ervaring inbrengt. Dit kun je ook uitproberen. Vergroot of verkleint de uitreiking de diepte van de ervaring in de ander? Worden de emoties groter of kleiner? Doel is niet om de situatie van de ander te veranderen, doel is om samen met de ander op deze moeilijke plek te verblijven.
4. Ruimte voor wrijving en groei
Groei in een groep verloopt vaak in fasen van veiligheid, verbinding en wrijving. Vanuit veiligheid kunnen risico’s worden aangegaan. Spanningen en conflicten kunnen belangrijke ingangen zijn in verandering. De container voor conflicten wordt sterker naarmate het gevoel van verbinding toeneemt. Afgedekte conflicten vormen een gevaar voor de cohesie van de groep. Conflicten zonder bewustzijn vormen dat aan de andere zijde ook. Een vruchtbaar conflict vraagt een bepaalde mate van bewustzijn van de groep.
Voorwaarden voor een vruchtbaar conflict:
- Intentie van verbinding: De intentie van de betrokkenen is om de verbinding te verdiepen. Om deze verbinding te verdiepen kiezen de leden ervoor om verantwoordelijkheid te nemen voor wat er in de weg ligt. Ik wil contact met je voelen, maar op dit moment leg ik daar iets tussenin. Ik weet nog niet wat dat is, maar ben bereid dat samen met je te onderzoeken. Let wel: dit is de onderliggende intentie, het conflict zelf is meestal wat minder subtiel. Hoe dieper de verbinding met de ander, hoe groter de pijn kan zijn. In het niet willen voelen van de pijn is de beweging om de oorzaak van de pijn te verwijderen, oftewel de ander weg te willen hebben, of minstens dezelfde pijn te laten voelen. Destructie is een eerlijk onderdeel van de pijn in een conflict en deze dient zo compleet mogelijk op tafel te worden gelegd. Daar zitten voorwaarden aan vast.
- De groep blijft intact: Conflicten hebben de neiging om splitsing en afscheiding te creëren. Twee of meer leden kunnen een conflict alleen diepgaand onderzoeken wanneer de rest van de groep een ondersteunend geheel blijft. Als er kampen ontstaan of als anderen zich in de strijd mengen dan verliest het conflict de transformatieve kracht. Doel is niet om gelijk te krijgen; doel is om de onderliggende pijn zo compleet mogelijk op tafel te leggen. Mocht een lid dat niet direct bij het conflict betrokken is, toch hevig worden geraakt, dan wordt dit onderdeel van wat er op dat moment speelt. Als teveel groepsleden worden geraakt, moet het conflict (tijdelijk) worden geparkeerd. Het conflict wordt pas weer opgepakt wanneer de cohesie van de groep voldoende is hersteld.
- Conflicten zijn een groepsverantwoordelijkheid: Onuitgesproken conflicten beïnvloeden de hele groep. Iedereen in de groep is verantwoordelijkheid voor het benoemen van een conflict. Direct betrokkenen hebben de keuze om het conflict wel of niet op te pakken. Andere leden kunnen benoemen wat het conflict of de gemaakte keuze met hen doet. Het (herhaaldelijk) niet oppakken van een conflict heeft een impact op de groep. Wanneer de leden voelen dat de betrokkenen niet voldoende verantwoordelijkheid nemen dan kunnen hier consequenties aan verbonden worden.
Spanningen en conflicten zijn intense onderdelen van een groep. Dit vraagt zorg van ieder lid voor ieder lid. Iedereen draagt verantwoordelijkheid voor wat er binnen de groep gebeurt. Iedereen is verantwoordelijk voor de veiligheid. Vaak wordt de kwetsbaarheid van een conflict over het hoofd gezien. Verantwoordelijkheid nemen voor de eigen destructieve kracht is tegelijkertijd laten zien hoeveel je om de ander geeft. Van alle mogelijke opties kies je (voor nu) de optie om te blijven. Je bent bereid je eigen pijn op tafel te leggen in een onveilige situatie.
Speciale aandacht is ook nodig voor leden die fysiek of energetisch vertrekken (niet langer met hun aandacht aanwezig zijn). Vertrekken is een bescherming tegen diepe angst. Doordat de aandacht meestal gericht is op de hitte van het conflict worden deze leden vaak over het hoofd gezien. Gevolg is ten eerste dat iemand alleen wordt gelaten in een diepe angst, meestal zonder mogelijkheid tot uitreiken. Gevolg is ook dat de groep niet meer intact is, dit gaat ten koste van stevigheid van de groep.
Conflict is een van de meest essentiële en uitdagende elementen van een transformatieve groep. Het vraagt training, oefening en constante aanwezigheid van de leden om dit proces steeds meer toe te laten en om de diepere verbinding en groei te kunnen faciliteren.
5. Zelfverantwoordelijkheid en eigenaarschap
In een transformatieve groep draagt ieder lid verantwoordelijkheid voor zijn eigen proces. Dit betekent dat emoties, reacties, en gedragingen individueel worden gedragen.
Wat helpt:
- ‘Ik’-taal gebruiken: Spreek vanuit je eigen perspectief en vanuit je gevoel. Probeer bij de feiten te blijven. Als je dit zegt dan doet dat dit met mij.
- Pauzes inlassen: Een snelle reactie op een ander komt vaak uit een impulsieve, reactieve plaats. Meestal is er een belangrijk gevoel aan vooraf gegaan. Pauzes kunnen helpen om uit de directe reactie te blijven. Ze geven ruimte om bij de essentie van het gesprek te komen en te blijven.
6. Het kader van een intentionele structuur en ritueel
Intentie: De gezamenlijke intentie is hét belangrijkste element voor transformatie. Waarom komen we samen? De intenties van de leden hoeven niet allemaal hetzelfde te zijn. Deze moeten wel op één lijn liggen. Als sommige leden vooral komen voor ontspanning en anderen voor transformatie en zelfonthulling, dan kan dit leiden tot conflicten en onderlinge spanningen. De kracht van de groep zal toenemen naarmate de intenties krachtiger en gelijknamiger worden.
Rituelen: Naast het herhaaldelijk uitspreken van intenties zijn gezamenlijke rituelen essentieel. De structuur van rituelen kan het proces van verbinding en heling ondersteunen. Dit kan bijvoorbeeld bestaan uit vaste openings- en afsluitingsrituelen, het benutten van stilte om diepere verbinding te ervaren, het creëren van ruimte voor zelfonthulling, of voor het uitwerken van blokkades. Dergelijke structuren bieden houvast, waardoor elk groepslid zich vrij voelt om dieper in de ervaring te gaan en zich volledig over te geven. Deze structuur biedt de veiligheid om onontgonnen gebied in te gaan.
7. Vrijheid en verbondenheid
Een groep kan alleen bestaan in verbondenheid. Hoe dieper de verbinding, hoe sterker de transformatieve kracht van de groep. De motivatie om onderdeel van de groep te zijn, ook als het moeilijker wordt, creëert een veilige ruimte om lastige kwesties aan te gaan. Essentie is het nemen van de eigen verantwoordelijkheid. Het doel is om alle barrières die dieper contact met de ander (en jezelf) in de weg staan, aan te kijken. De intentie is: onze relatie is voor mij zo waardevol dat ik er alles aan zal doen om deze te onderhouden en te verdiepen.
Verbondenheid kan alleen bestaan in vrijheid. Je hebt altijd de keuze om de verbinding wel of niet aan te gaan. In een groep waar verbondenheid wordt afgedwongen, gaat de kracht van transformatie verloren. Leden gaan zich aanpassen om bij de groep te mogen blijven. Deze aanpassing ondermijnt de transformatieve kracht. Leden moeten altijd de keuze hebben om uit te stappen. De groep moet altijd de keuze hebben om afscheid te nemen van leden. Dit laatste kan bijvoorbeeld gebeuren wanneer een lid, ondanks verschillende pogingen, weigert verantwoordelijkheid te nemen voor eigen gedrag en met dit gedrag de groep schade toebrengt. De mate van vrijheid om in en uit te stappen, bepaalt de groep samen. Het is belangrijk om hierover duidelijke afspraken te maken. Moet iedereen bijvoorbeeld bij elke bijeenkomst aanwezig zijn, of mag iemand tijdelijk afstand nemen en later terugkomen?
De groep als tempel
Door samen een veilige, empathische, confronterende en verantwoordelijke ruimte te creëren, ontstaat er een omgeving waarin diepe transformatie mogelijk is. In een wereld waarin verbinding niet altijd vanzelfsprekend is, vormt een groep zoals deze een waardevol goed. Het creëert een ruimte waar authentieke verbinding en heling kunnen plaatsvinden.
De groep functioneert als een levend organisme dat de waarde van authentiek samenzijn en helende interacties versterkt. In de mate waarin de groep betekenis toekent aan zichzelf, vindt persoonlijke transformatie plaats. Deze zorgvuldigheid en wederzijds respect ondersteunen de verbinding en maken de groep tot een heilige ruimte, een tempel die de verbinding tussen het individu en het grotere geheel bevordert.
