Leestijd: 40 minuten
Procesgroepen functioneren als een levend organisme: een dynamisch veld waar individuen samenkomen om dieper contact te maken met zichzelf en anderen. Soms kabbelen groepen voort, maar ze kunnen ook uitgroeien tot krachtige containers voor transformatie. In dit levende geheel vinden talloze subtiele interacties plaats die bijdragen aan persoonlijke groei en collectieve dynamiek. Wat maakt deze groepen zo uniek? Welke concepten vormen de basis van hun transformatieve kracht?
Dit artikel gaat dieper in op de 16 kernbegrippen die deze processen sturen. We bespreken fundamentele thema’s zoals systemen, veiligheid en grenzen; psychologische begrippen zoals ruimte nemen, spiegeling, projectie, overdracht, tegenoverdracht en catharsis; en tot slot de diepere transformatieve voorwaarden zoals energie, resonantie, polariteit, containment, holding space, co-creatie en emergentie.
Door deze begrippen te ontrafelen en de onderlinge samenhang te belichten, ontdekken we hoe ze als schakels in een keten samenwerken om diepe, blijvende veranderingen te faciliteren.
Het fundament
1. Systeem
Een procesgroep functioneert als een systeem: een geheel van relaties, interacties en patronen tussen groepsleden. Net zoals een gezin, een vriendengroep of een werkplek, vormt een procesgroep een eigen dynamiek waarin onderliggende patronen zoals afhankelijkheid, conflict en samenwerking zichtbaar worden.
Een voorbeeld: in het gezin van herkomst nam iemand misschien vaak de rol van bemiddelaar op zich. Deze dynamiek kan ook in de groep naar voren komen, maar hier wordt de rol zichtbaar gemaakt en besproken. Wat betekent het om altijd de bemiddelaar te zijn? Hoe beïnvloedt dat anderen, en wat gebeurt er als je die rol loslaat?
Een systeem meer is dan de som der delen. Een uniek aspect van een groepssysteem is dat verandering bij één persoon altijd invloed heeft op de anderen. In een procesgroep kunnen deelnemers bijvoorbeeld ontdekken hoe hun gedrag anderen beïnvloedt en vice versa. Als een deelnemer bijvoorbeeld leert om grenzen te stellen, kan dit anderen uitnodigen om hun eigen reacties te onderzoeken. Een ander voorbeeld is wanneer een deelnemer een bepaald verdriet meer toe kunnen laten, dan geeft dit tegelijkertijd ruimte aan de andere deelnemers om een vergelijkbaar verdriet dieper te ervaren. De groep geeft de ruimte aan het individu om ergens dieper in te zinken en het individu geeft deze ruimte terug aan de groep.
Door de groep als een systeem te benaderen wordt verandering minder persoonlijk. Wanneer één iemand in de groep een transformatie ondergaat dan heeft dit invloed op iedereen in de groep. Door aanwezig te zijn bij iemand die een stap maakt, verandert er ook iets in jou. Doordat een groep een uniek systeem is zal elke groep een ander stuk van je proces oplichten. In een groep met alleen mannen komen automatisch andere onderwerpen naar boven dan in een groep van vrouwen of een gemengde groep. In een groep vrouwen zullen bijvoorbeeld thema’s als zorg en moederschap eerder omhoog komen, terwijl een gemengde groep wellicht genderrollen of machtsdynamieken onderzoekt.
2. Veiligheid
Veiligheid is de basis van elk therapeutisch proces. In een groep zonder veiligheid gaan deelnemers op slot: de groep stagneert. Er wordt misschien wel gecommuniceerd, maar er vindt (bijna) geen verandering plaats. Iedereen beweegt zich in bekende, veilige patronen. Veiligheid in de context van een groep verwijst naar fysieke aspecten, zoals een rustige omgeving, waarin bijvoorbeeld geen (onverwachte) stoorzenders zijn, en naar emotionele aspecten, zoals een bepaalde mate van openheid en het vermijden van oordeel.
Veiligheid wordt een minder uitgesproken thema naarmate de groep steviger wordt. Veiligheid wordt opgebouwd uit lagen. Een startende groep heeft meer behoefte aan duidelijke afspraken, bijvoorbeeld over vertrouwelijkheid en manieren van communiceren. Een formele leider, zoals een therapeut, heeft hierin een belangrijke rol te vervullen, bijvoorbeeld door interventies te structureren en groepsnormen te bewaken. Deze zet de toon. Wanneer de groep zich verder ontwikkelt dan zal deze rol worden overgenomen door de groep als geheel. De groep borgt de afspraken en de onderlinge communicatiestroom.
In een startende groep kan een leider bijvoorbeeld duidelijke regels stellen, zoals “We vallen elkaar niet in de rede.” In een gevorderde groep kunnen deelnemers elkaar onderling aanspreken: “Ik merk dat je me steeds onderbreekt. Kunnen we hier aandacht aan besteden?”
De gedeelde verantwoordelijkheid versterkt de veiligheid in de groep. Veiligheid is dan minder afhankelijk van één of enkele personen. Grensoverschrijding kunnen worden benoemd door meerdere personen. In dit groeiende vertrouwen kunnen leden met meer kwetsbare stukken komen en is er meer ruimte voor (onderlinge) conflicten. Wanneer deze kwetsbare stukken en conflicten met zorg behandeld worden dan zullen deze de veiligheid verder versterken. Veiligheid blijft echter dynamisch. Ook in langlopende groepen moeten afspraken worden geëvalueerd. Veiligheid vraagt alertheid en onderhoud.
3. Grenzen
Grenzen zijn nauw verbonden met het onderwerp veiligheid. Grenzen bepalen waar een persoon begint en de ander ophoudt. Grenzen zijn cruciaal voor autonomie en autonomie is een vereiste voor een diepere verbinding. Hoe beter ik mijn eigen autonomie kan voelen, hoe meer ik in staat ben om een verbinding aan te gaan met een ander autonoom persoon.
In groepen wordt grensbewustzijn uitgedaagd. Dat zijn de plaatsen waar groei plaats kan vinden. Stel dat iemand tijdens een sessie persoonlijk wordt en ander voelt zich daar ongemakkelijk bij. Wordt er op gereageerd? En reageert de deelnemer zelf of is er iemand anders die zich uitspreekt?
Grenzen kunnen fysiek zijn (zoals de integriteit van het eigen lichaam, wel of niet aanraken, persoonlijke ruimte), emotioneel (zoals het aangeven van wat je wilt delen), of relationeel (zoals het beschermen van je tijd en energie). Grenzen kunnen diffuus zijn: je verliest jezelf makkelijk in anderen, bijvoorbeeld op je werk of in je relatie, als tegenbeweging trek je jezelf relatief veel terug. Aan de andere kant kunnen grenzen ook rigide zijn: je wapent jezelf tegen anderen en hebt relatief veel conflicten of relatief weinig relaties.
Een deelnemer trekt zichzelf vaak terug, uit angst om afgewezen te worden. De grens ligt bij deze persoon zo dichtbij zichzelf, dat deze de andere deelnemers (bijna) niet toelaat. Hij of zij zou het graag anders willen doen, maar vraagt niet om hulp of ondersteuning. Dit kan irritatie veroorzaken bij andere deelnemers. Deze kunnen het gevoel hebben altijd uit te moeten reiken naar deze deelnemer. De verantwoordelijkheid over de grenzen wordt uitbesteed aan de groep. Door dit patroon te onderzoeken in een veilige omgeving, kan bijvoorbeeld ontdekt worden dat grenzen aangeven niet gelijkstaat aan isolatie, maar aan gezonde zelfzorg.
Groepen zijn essentieel in het ontwikkelen van bewustzijn rond grenzen. We hebben andere nodig om onze eigen grenzen te leren kennen. En we hebben een oefenomgeving nodig om te leren onze grenzen flexibel inzetten. In een groep zijn betekent uitgedaagd worden op persoonlijke grenzen. Het gaat over het leren kennen van de signalen van grensoverschrijding, zoals ongemak, vermoeidheid, weerstand, irritatie of agressie. Wat doe je bijvoorbeeld als iedereen iets persoonlijks deelt in de groep en jij jezelf daar nog niet klaar voor voelt? Of wat doe je als iemand je een oplossing biedt terwijl je eigenlijk een luisterend oor nodig hebt?
Het leerproces gaat over het waarnemen van wat jezelf prettig vindt en wat niet. Het gaat ook over het waarnemen van grenzen in verschillende situaties. Wat bij je partner comfortabel voelt, voelt waarschijnlijk minder comfortabel in een (nieuwe) groep. Het gaat over feedback ontvangen en geven, het op tafel krijgen van informatie over je eigen grenzen en de grenzen van de ander. Het gaat over het uitspreken van grenzen en het uitdagen van grenzen. En het gaat over het realiseren dat grenzen stellen niet egoïstisch is, maar een gezonde vorm van zelfexpressie, en een essentiële voorwaarde voor het verdiepen van relaties met anderen.
De psychologische aspecten
4. Ruimte Nemen
Ruimte nemen gaat over jezelf zichtbaar maken: je uitspreken, behoeften delen of actief deelnemen. Het gaat om het erkennen en innemen van een plek in de gezamenlijke ruimte, wat vaak een uitdaging kan zijn. Voor veel mensen is het lastig om ruimte in te nemen door overtuigingen als “Ik ben niet belangrijk” of “Ik wil niemand lastigvallen.” In een groep kan dit zich uiten in stilzwijgen, terughoudendheid of het vermijden van confrontatie. Tegelijkertijd kan het ook voorkomen dat mensen te veel ruimte innemen, bijvoorbeeld door dominant of controlerend gedrag.
Het proces van ruimte nemen is essentieel onderdeel van transformatie. Ruimte innemen is een erkenning van de eigenwaarde. Afzonderlijke eigenwaarde draagt bij aan de gezamenlijke waarde van de groep. Ik mag er zijn wordt wij mogen er zijn. Ruimte innemen is ook een uitnodiging om te oefenen met grenzen: hoeveel ruimte durf je te nemen, en hoe reageer je op anderen die dat doen? Deelnemers leren dat ruimte nemen niet alleen voor henzelf is, maar ook waarde toevoegt aan de groep. Het delen van ervaringen geeft de mogelijkheid tot resonantie (zie punt 11) en het moedigt andere deelnemers aan om hetzelfde te doen.
Een gezonde groep is een dynamisch evenwicht tussen ruimte nemen en ruimte geven. Dit betekent dat deelnemers worden uitgedaagd om zowel voor zichzelf op te komen als om de ruimte van anderen te respecteren. Deelnemers nodigen elkaar uit om meer van zichzelf te laten zien: “Is er iets dat je graag wilt delen?” Een juiste balans tussen ruimte geven en ruimte nemen geeft een verdieping van de verbinding en zorgt voor een rijke groepsdynamiek.
5. Spiegeling (reflectie)
In contact met anderen leren we onszelf kennen. Dit gebeurt op meerdere niveaus: we zien gedrag van anderen, krijgen feedback op ons eigen gedrag, en ontvangen subtiele non-verbale signalen, zoals gezichtsuitdrukkingen of lichaamstaal.
Spiegeling helpt in het begrijpen van hoe we overkomen op andere. We leren stukken van onszelf kennen dat we zelf moeilijk kunnen zien. Het helpt in het ontmantelen van twee belangrijke misvattingen: ik ben meer waard dan anderen of ik ben minder waard dan anderen. Of we overschatten onszelf of we onderschatten onszelf. Feedback helpt in het verkrijgen van het juiste formaat. We leren onze waarde en valkuilen beter kennen.
Omdat we zo dicht op onszelf zitten, missen we vaak signalen. De ander heeft per definitie een voorsprong als het gaat over overzicht. Een spiegeling van de ander kan bijvoorbeeld zijn: “Ik hoor dat je zegt dat je je sterk voelt, maar ik zie tranen in je ogen. Klopt dat?” Het uitspreken van de discrepantie tussen woorden en lichaamstaal geeft een ingang in zelfonderzoek.
Reflectie vraagt afstemming. Waardevolle feedback vraagt zorg. Het vraagt van de ontvanger een open houding en van de zender zorgvuldigheid. Ongewenste, slecht afgestemde feedback veroorzaakt frustratie en conflict. Soms kan het niet anders, omdat er geen passend moment is of omdat de boodschap lastig is. Ontvangen en geven van feedback zijn beide kwetsbaar. Het vergt een veilige setting en een afgestemde vorm. Het is belangrijk om toestemming te vragen aan de ontvanger alvorens de feedback te delen: “Mag ik iets teruggeven wat me opviel?” Dit brengt de verantwoordelijkheid in balans.
Omdat waardevolle feedback meestal over iets gaat dat we (nog) niet weten of kennen over onszelf is de kans groot dat de primaire tegenreactie ontkenning of weerstand is. Het vergt van de ontvanger om deze gevoelens (tijdelijk) te verdragen, zodat de informatie te tijd krijgt om in te dalen. Het vergt van de zender om deze primaire tegenreactie (tijdelijk) te verdragen. Het ontvangen van de feedback vraagt verwerkingstijd. In deze tijd kunnen we onderscheid maken tussen waardevolle informatie en informatie die (op dit moment) geen toegevoegde waarde heeft.
Naarmate de groep en de betrokkene meer ervaren zijn, wordt het makkelijker om feedback te geven en te ontvangen. Er komt een moment dat het merendeel van de feedback al eens voorbij gekomen is. Ervaren deelnemers zijn meestal beter toegerust om de benodigde vertraging in dit proces te borgen.
6. Projectie
Projectie ontstaat wanneer iemand eigenschappen of gevoelens die hij moeilijk vindt bij zichzelf, toeschrijft aan een ander. Dit is een beschermingsmechanisme dat helpt om ongemakkelijke gevoelens op afstand te houden, maar het kan ook leiden tot misverstanden en conflicten binnen een groep. Wanneer iemand de eigen agressie ontkent dan zal deze andere sneller beoordelen als agressief. Bepaalde eigenschappen van onszelf liggen voor de deur, maar we zijn er nog niet klaar voor om deze als onderdeel van ons eigen mens-zijn te zien. Ik heb geen agressie.
De projectie wordt vaak zichtbaar wanneer iemand in de groep sterke reacties heeft op een ander groepslid. Bijvoorbeeld, als iemand zegt: “Hij is zo egoïstisch!” kan dat een aanwijzing zijn dat de spreker moeite heeft met het erkennen van hun eigen behoeften. Ingang naar verder onderzoek zou de vraag kunnen zijn: “Wat roept dat in jou op? Hoe ga jij met je eigen behoeften om?” Dat werkt ook de andere kant op: “Zij heeft alles zo goed voor elkaar.” Er wordt een positief oordeel op de ander geplakt. Tegelijkertijd wordt deze eigenschap bij het zelf ontkent. Daar zou de vraag voor onderzoek kunnen zijn: “Wat zie je bij hem/haar?” en “Hoe ervaar je jezelf op dat stuk?”
Projecties geven waardevolle informatie over de groepsleden. Doel is niet om deze te verwijderen, doel is om deze zo zichtbaar mogelijk te maken. Een goede ingang is het vrij mogen uit van oordelen. Het werkt goed wanneer hier een beetje tempo in zit. Dat voorkomt dat het superego er tussen komt en de stroom van waardevolle informatie stopt: Oeh, ik kan ben aan het oordelen, dat is niet aardig. Het kan belangrijk zijn om eerst in groep te benoemen dat de oordelen niet over de andere deelnemers gaan, maar dat dit gaat over de persoon die deze uitspreekt. Het vragen van toestemming aan de ontvangers kan het proces verzachten: “Is het ok wanneer ik even ongefilterd oordeel?” Door projecties uit te spreken kunnen projecties worden teruggenomen. Het hardop uitspreken en het ontvangen worden, geven een richting naar integratie en zelfacceptatie. Het kan beginnen met de acceptatie dat je oordelen hebt. De inhoud van de oordelen geven informatie over wat voor jou belangrijk is en hoe je dit graag ziet. Soms is uitspreken voldoende en soms vormen ze een ingang tot een vervolgproces.
7. Overdracht
Overdracht lijkt op projectie. Bij projectie “legt” de persoon innerlijke conflicten of ongewenste gevoelens op een ander, omdat deze (nog) moeilijk te erkennen zijn bij zichzelf. Bij overdracht brengt de persoon gevoelens, verwachtingen en attitudes uit het verleden over naar een persoon in het heden. Het is een manier om heling te brengen in een relatie uit het verleden.
Overdracht is meestal een subtiel proces. Het belangrijkste signaal van overdracht zijn emoties die niet lijken te passen bij de huidige situatie. Het gedrag is overmatig positief (idealisatie of adoratie) of negatief (kritisch of denigrerend). Er is een onevenredige focus op de ander. De persoon houdt zich meer bezig met de acties, woorden of houdingen van de ander dan nodig is.
Een voorbeeld is iemand die opgegroeid is in een gezin waarbij een ouder niet voldoende voor zichzelf kan zorgen. Het kind neemt onbewust de zorg voor de ouder op zich. Zorg voor de ander wordt een patroon dat eigenwaarde geeft. In een groep kan deze behoefte omhoog komen. De persoon zoekt onbewust iemand in de groep die hij of zij denkt dat hulp nodig heeft. De hulp wordt ongevraagd aangeboden in advies of voor de ander opkomen. De ander wordt uitgenodigd om de plaats van de ouder in te nemen, en zichzelf afhankelijk op te stellen. Hoe de ander hiermee omgaat, dat is onderdeel van de tegenoverdracht. Dit wordt verder uitgewerkt onder punt 7.
Een ander voorbeeld is een persoon met een dominante ouder. Het kind is afhankelijk van de ouder en reageert hier bijvoorbeeld op door onderdanig te worden en te zoeken naar goedkeuring door overmatig goed gedrag. De behoefte aan goedkeuring wordt overgedragen (overdracht) naar het heden en wordt door de ander of anderen ervaren als een appel: Ik moet deze persoon goedkeuring geven.
Overdracht gaat meestal over de relatie met de vader of moeder, maar het kan gaan over broers/zussen of traumatische relationele ervaring later in het leven. Wanneer iemand bijvoorbeeld een mishandeling heeft meegemaakt door een ex-partner, dan kan het gevoel van machteloosheid nog uitgewerkt moeten worden. Dit kan onbewust gebeuren door de ander uit te nodigen om de rol van dader te nemen. Het originele slachtoffer probeert dan door middel van beïnvloeding in het heden de ander aan te moedigen om agressief te worden. De persoon initieert het herleven van een oude dynamiek. Doel is om deze dynamiek te kunnen helen. Om dit te kunnen doen met de overdracht bewust worden gemaakt.
De eerste stap naar heling is het op tafel leggen van de overdracht: “Wat gebeurt er hier precies?” Daarbij wordt eerst gekeken naar wat er in het hier-en-nu gebeurt en dan naar hoe dit verbonden is met een situatie uit het verleden: “Heb je dit eerder gemaakt?” Meestal duurt het even voordat de dynamiek compleet zichtbaar wordt. De eerste gevoelens en reacties geven een draadje om het hele verhaal langzaam te ontrafelen. De verschillende emoties en behoeften zijn vaak een gestapeld geheel. Onder elke emotie ligt een volgende emotie. Dit wordt ontvlochten totdat er rust komt, totdat het gevoel is dat alles zichtbaar is gemaakt. Voor het onderzoek is het nog niet eens zo belangrijk om te weten welke oude relatie er nieuw leven ingeblazen wordt.
Groepen kunnen hier extra waardevol in zijn. In een groep zitten meestal zoveel verschillende personen dat er altijd wel iemand is die een oude relatie opnieuw aanzet. Andere leden van de groepen kunnen ook helpen om de relatie uit het verleden te onderzoeken. Deze stappen dan in de gewenste rol en onderzoeken samen met de ander de finesses van de relatie. Dit kan er (zeker in het begin) uitzien als een rollenspel of een toneelspel. Dit vormt het format waarin de onderliggende emoties omhoog kunnen komen.
Het onderzoeken en helen van situaties uit het verleden kost tijd. Meestal heeft het heel veel ronden van onderzoek nodig. De relatie met onze ouders is meestal voer voor een levenslange ontdekkingstocht. De groep heeft een belangrijk bijdrage in het ontrafelen van alle gevoelens en dynamieken. In de veilige omgeving van de groep kunnen de oude angsten en patronen onderzocht worden. Het ontrafelen van overdracht brengt authentieke kracht en geeft vrijheid in handelen. Stukje bij beetje bevrijden we onszelf van rigide patronen.
8. Tegenoverdracht
Tegenoverdracht is de reactie op overdracht: de ene persoon projecteert, en de ander voelt een onbewuste reactie hierop. De reactie wordt tegenoverdracht genoemd. In de relatie tot de ander voelen we de neiging om een bepaalde iets te moeten zeggen of doen.
Om het eerdere voorbeeld hier aan te halen: de ene deelnemer heeft een ander deelnemer nodig om te kunnen verzorgen en ondersteunen (overdracht). De ander voelt de sterke uitnodiging om zich afhankelijk op te stellen (tegenoverdracht). Wanneer de ander voldoende bewustzijn rond dit thema heeft dan kan de overdracht benoemd worden. Het kan onderdeel worden van een transformatieproces. Het kan echter ook zien dat de ander er baat bij heeft om zichzelf afhankelijk op te stellen. Misschien heeft deze ander een geschiedenis van een ouder die oververzorgend was. Beide reageren op elkaar vanuit een kindrol. De ene persoon ontvangt de eigenwaarde van het verzorgen van de ander en de ander ontvangt de koestering van het verzorgd worden. Bewustwording is de sleutel. Onbewuste tegenoverdracht kan patronen bestendigen, terwijl het bewust doorzien ervan groei mogelijk maakt. Het ontmantelen van deze dynamiek helpt om verantwoordelijkheid te nemen voor eigen behoeften, verlangens en kracht.
Wanneer je in een relatie een sterke emotionele reactie voelt die niet direct verbonden lijkt aan een situatie in het heden, dan speelt er waarschijnlijk overdracht en tegenoverdracht. Door ruimte te maken voor de interne reactie komt er informatie vrij: Wat voel ik? En wat is van mezelf en wat is van de ander?
Wanneer iemand de behoefte heeft aan een sterke ouder dan zal deze de neiging hebben om de ander in het beeld van de sterke te plaatsen: “Jij kan dit zoveel beter dan mij?” Wanneer de ander zich niet bewust is van de tegenoverdracht dan kan deze gaan geloven dat deze een superieur persoon is. De ene is persoon brengt adoratie en de ander geniet van het aanzien. Beide personen nodigen de ander uit tot het vervullen van de rol van de ouder. Het ontvangen van de adoratie brengt bijvoorbeeld een gevoel van zelfwaarde: Zie je wel, ik ben bijzonder, precies zoals mijn moeder mij altijd zag.
De sleutel ligt in het wel of niet bewust zijn van de overdracht en tegenoverdracht. Wanneer het patroon tussen deze personen zich in het onbewuste afspeelt dan zal er weinig veranderen. Beide vervullen een eigen kindverlangen en ontlopen de stap naar volwassenheid. Deze dynamiek speelt in bijna alle relaties. Zolang beide spelers tevreden zijn met deze status quo dan zal deze zich eindeloos uit kunnen spelen. Wanneer een van beide kiest om hier beweging in te brengen dan zal dit reuring veroorzaken. Waarschijnlijk zal de ander extra kracht bijzetten om het originele scenario in stand te houden.
De kracht van tegenoverdracht, net als in overdracht, zit in de toegang tot onze patronen. Uiteindelijk gaat het niet over onze vader of moeder. Het gaat over onze eigen onvervulde verlangens, behoeften en authentieke krachten. Het ontmantelen van deze dynamieken brengt ons in onze volle wasdom. We nemen verantwoordelijkheid voor onze eigen richting. Stukje bij beetje laten we de afhankelijkheid van onze omgeving los en gaan we op onze eigen benen staan.
9. Catharsis
Catharsis, of ontlading, is een term die afkomstig is uit de Griekse tragedie. Het is een proces waarbij opgeslagen emoties worden losgelaten. Veel mensen hebben de neiging om hun emoties op te kroppen, vaak uit angst voor afwijzing, schaamte of het verlies van controle. Dit kan leiden tot een emotionele blokkade die persoonlijke groei en vrij leven belemmert. Catharsis biedt een veilige uitlaatklep voor deze emoties, waardoor opgeslagen spanning wordt losgelaten en de weg wordt vrijgemaakt voor verwerking en herstel.
Vanuit de Griekse tragedie wordt deze term gebruikt voor het gevoel dat we kunnen hebben na een toneelstuk (of film). Door ons in te leven in het verhaal ondergaan we bepaalde emoties. Het slot van het stuk biedt ruimte voor ontlading van deze emoties. We zitten in het verhaal en tegelijkertijd zijn we ons bewust van onze afstand tot het podium of beeldscherm. We kunnen de emoties op een veilige manier ondergaan en ontladen.
In een groep kunnen we bijvoorbeeld onderdrukte woede naar een ouder in een veilige omgeving loslaten, een opgeslagen angst door ons lichaam laten stromen of verdriet voelen dat eerder nog geen ruimte had om te stromen.
Catharsis kan ontstaan in de reactie op iets dat de ander deelt (zie ook punt 10) of in de uitwerking van een (tegen)overdracht. De emoties die ingesloten liggen in het oude verhaal kunnen in het heden worden ontladen. Het is een soort van herbeleven, waarbij we deze keer meer regie en veiligheid tot onze beschikking hebben. Vroeger was het misschien gevaarlijk om direct te reageren op de vader, nu kan deze onderdrukte rebellie en kracht alsnog ontladen worden.
Er zitten een aantal belangrijke voorwaarden aan een heilzame catharsis. Doel is namelijk niet het ontladen van de emoties; doel is het voelen en integreren van de emoties. Wanneer de persoon zich na de ontlading meer in het hier-en-nu voelt dan is het een positieve catharsis. Er is een gevoel van opluchting en inzicht. Wanneer de catharsis plaatsvind zonder ondersteunende context dan kan dit misschien wel leiden tot opluchting, maar dan heeft dit geen blijvende voordelen. De personen zit nog steeds vast in dezelfde cirkel. Als een verslaving aan romantische films. Wanneer de gevoelens overweldigend zijn en niet goed gedragen worden door de omgeving dan kan catharsis zelf leiden tot hertraumatisering. Iemand kan bijvoorbeeld delen over misbruik. In de groep wordt gevraagd naar details, zonder dat hierbij voldoende aandacht is voor de ervaring van de persoon die deelt. De grenzen van de persoon die deelt worden opnieuw niet gerespecteerd en het onderliggende gevoel van machteloosheid wordt versterkt. Na afloop voelt degene die deelt zich niet bevrijd, maar verder getraumatiseerd en beschadigd.
Wat is er nodig voor een positieve catharsis? Het belangrijkste element is dat de geuite emoties ontvangen worden door een ander persoon of door andere personen. De ander luistert zonder te sturen. Wanneer gevoelens op deze manier ontvangen worden, dan is er ruimte voor heling. De grenzen van de ontvanger en van de groep bieden een veilige ruimte waarin de emoties gevoeld mogen worden. De anderen kunnen ons ondersteunen in het deelproces. Zo kan een andere deelnemers ons bijvoorbeeld helpen om te vertragen wanneer het teveel lijkt te worden. De gevoelens worden op deze manier gekanaliseerd. Ze worden op een manier gedeeld die verwerking en integratie mogelijk maken.
De integratie kan versterkt worden door eventuele feedback aan het einde. De groep geeft woorden aan de ervaring. Hierdoor kunnen we de ervaring beter verankeren in ons bewustzijn. De persoon die de ervaring heeft gehad verkeert in een kwetsbare positie. Het is belangrijk om aan deze persoon zelf te vragen of deze ruimte voelt voor feedback. Positieve feedback kan bijvoorbeeld zijn: “Ik zag jouw moed om je kwetsbaarheid te tonen”, of “Het raakt in mij een eenzaamheid. Hoe eenzaam het voelt om zoiets mee te maken en daarin geen steun te hebben.” Kritische feedback ondersteunt de integratie niet: “Waarom heb je toen niets gedaan?” of “Je had toch ook…” Het zou kunnen dat de persoon zelf nog bij aan het komen is van de ervaring, dus het vraagt extra bewustzijn van de groep om dit proces zorgvuldig te benaderen.
Transformatie
10. Energie
Energie brengt ons bij de minder grijpbare sleutelbegrippen van groepswerk. Deze onderdelen worden zichtbaar in de ervaring. Energie is een overkoepelend begrijp dat in resonantie, polariteit, containment, co-creatie, holding space en emergentie verder wordt uitgewerkt. Energie verwijst naar de subtiele dynamiek die voelbaar is in een groep, de emotionele en fysieke aanwezigheid van deelnemers, en de interactiepatronen die zich ontwikkelen. Hoewel energie niet direct zichtbaar is, speelt het een centrale rol in hoe individuen elkaar aanvoelen en op elkaar reageren binnen de groep.
Wanneer we het over energie hebben dan kan dit gaan over de energie van een individu, van een ruimte, van een object of van een collectief, zoals een groep in totaal.
- Individuele energie: de staat van zijn die een persoon inbrengt. Dit gaat verder dan de emotionele staat. Het betreft ook de atmosfeer die iemand op zich heen heeft hangen. Voor een gedeelte is dit zichtbaar in het fysieke lijf, voor een groter gedeelte is dit invoelbaar. Iemand hoeft niet verdrietig te kijken om wel verdrietig te zijn. Iemand kan verdrietig zijn, maar blij voelen. Er zijn mensen wiens energie een ruimte kan vullen en er zijn mensen die bijna transparant voelen.
- Collectieve energie: naarmate mensen elkaar langer kennen of langer samen zijn, zal de collectieve energie toenemen. Deze energie blijft ook in stand wanneer de groep niet meer fysiek samen is. De gezamenlijke energie van de groep werkt door in de individuen en de verbinding. Tot een bepaalde hoogte blijft deze energie ook in stand als er geen direct contact meer is. Soms voelt een groep energiek en levendig, met open communicatie en veel beweging, terwijl op andere momenten een zware, gespannen of zelfs vermoeide sfeer kan overheersen.
Energie heeft het bijzondere vermogen om voortdurend te veranderen en zich aan te passen. In korte tijd kan de sfeer in een ruimte volledig omslaan. Het vereist een specifieke vorm van intuïtie om deze subtiele energie te voelen en om te zetten in woorden. Iedereen beschikt over deze capaciteit, maar niet iedereen heeft deze intuïtie even goed ontwikkeld. Dit is vergelijkbaar met hoe sommige mensen hebben geleerd om emoties aan te voelen, mee te bewegen met een creatieve stroom of diep analytisch en verfijnd te denken.
Waarom is dit belangrijk? Omdat het aanvoelen van de energie de belangrijkste bron van informatie is. Wanneer we deze energie serieus nemen, ontstaat de mogelijkheid om het proces binnen de groep verder te verfijnen. Plotselinge veranderingen in de energie kunnen wijzen op onderliggende emoties of processen die zich aandienen. Energie kan bijvoorbeeld toenemen wanneer een deelnemer iets essentieels deelt of wanneer een taboeonderwerp ter sprake komt. Deze verhoogde energie creëert ruimte voor transformatie, maar vereist ook bewustzijn van de draagkracht van de groep. Wanneer de energie te veel toeneemt, bestaat het risico dat deelnemers zich terugtrekken of dat er conflicten ontstaan, waardoor de spanning naar buiten wordt geuit. Aan de andere kant kan energie afnemen wanneer kwetsbaarheid ontbreekt in het delen, of wanneer deelnemers hun eigen grenzen niet goed in de gaten houden. Dit kan leiden tot afwezigheid, vermoeidheid en een afname van de aandacht, waardoor de transformatieve kracht uit de groep verdwijnt.
Er zijn verschillende interventies die de energie in een groep kunnen moduleren:
- Verhogen van energie: bij lethargie kunnen beweging, dans, stretchen of zingen effectieve middelen zijn. Ook het inbrengen van een spannend onderwerp kan de energie verhogen. Wanneer er persoonlijker wordt gewerkt, neemt de energie vaak automatisch toe, bijvoorbeeld door het delen van kwetsbare feedback. Het kan ook waardevol zijn om te onderzoeken waarom de energie zo laag is. Wordt er iets in de groep vermeden? De interventies richten zich op het verhogen van de energie wanneer deze, gezien de situatie, niet laag zou moeten zijn. Na intensieve processen, een korte nacht of een zware maaltijd zal het energieniveau vaak lager zijn, maar in dergelijke gevallen is het waarschijnlijker dat de lage energie niet te maken heeft met het vermijden van onderwerpen, maar met de fysieke en emotionele belasting.
- Kalmeren van energie: bij intense en krachtige processen kan het nodig zijn de energie (enigszins) omlaag te brengen. Dit type interventie wordt doorgaans minder snel ingezet dan het verhogen van energie. Verhoogde energie werkt als een open poort naar transformatie, maar het kan essentieel zijn om in bepaalde situaties deze energie te kalmeren. Een reden om dit te doen is wanneer het conflict zo intens wordt dat het schadelijk kan zijn voor een deelnemer of de integriteit van de groep. Een andere reden is wanneer niet alle deelnemers nog met de groep verbonden zijn; als een onderwerp zo diep raakt dat deelnemers zich beginnen terug te trekken. Directe manieren om de energie te kalmeren zijn het vertragen van het tempo, het inlassen van een korte pauze (bijvoorbeeld door het geluid van een gong), het nemen van de tijd om te benoemen wat er speelt (zowel individueel als in de groep), en in het uiterste geval het tijdelijk stopzetten van het lopende onderwerp of proces.
- Balanceren van de energie: wanneer een bepaalde deelnemer of onderwerp onevenredig veel ruimte in de groep inneemt, is het belangrijk de energie te balanceren. Dit kan bereikt worden door andere deelnemers meer ruimte te geven of andere onderwerpen in te brengen, zodat de groep als geheel blijft functioneren. Het kan zijn dat sommige deelnemers gedurende een bepaalde periode meer ruimte nodig hebben, maar het is essentieel om de energie van de groep anders te richten wanneer de aandacht te veel bij één persoon of onderwerp blijft hangen. Een dominante of controlerende deelnemer kan onbedoeld de aandacht opeisen, wat kan voorkomen dat de groep zich richt op waar de aandacht echt nodig is. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren als een minder assertieve deelnemer stilletjes een groot verdriet meedraagt, dat toch onbewust veel ruimte vraagt. Interventies om de energie te balanceren kunnen bestaan uit het onderbreken van het lopende proces, het afsluiten van de huidige focus en het creëren van ruimte voor andere personen of onderwerpen, zodat de groep weer in evenwicht komt. Dit is een delicaat proces dat ervaring vraagt.
11. Resonantie
Resonantie is diep verweven met de dynamiek van energie. Het kan worden vergeleken met de werking van geluid: een toon wordt aangeslagen op een piano, de hamer raakt de snaar, en het geluid reist door de ruimte totdat het wordt gehoord. In een groepscontext gebeurt iets vergelijkbaars: een deelnemer deelt iets, een gevoel wordt gevoeld, of een besef komt tot stand. Dit creëert een golf van energie die door de groep beweegt, vergelijkbaar met de manier waarop geluid zich verspreidt. Elke actie, elk gebaar, elk gedeeld gevoel heeft een effect – een resonantie die door de groep heen weerklinkt. Wanneer een deelnemer bijvoorbeeld een persoonlijk verhaal deelt dat geworteld is in thema’s zoals macht en onmacht, kan dit thema in de andere groepsleden worden aangeraakt en wakker worden. In dit proces versterkt de resonantie het thema, vooral in de persoon die het oorspronkelijk heeft gedeeld.
Er zijn verschillende cruciale facetten van resonantie. Ten eerste heeft resonantie het vermogen om transformatie te bevorderen en te versterken. De kracht van deze transformatie hangt zowel af van het oorspronkelijke signaal (de emotionele lading of de diepte van de ervaring) als van de ontvankelijkheid van de andere groepsleden. Wanneer iemand iets kwetsbaars deelt dat tot nu toe verborgen is gebleven, kan dit een sterke resonantie opwekken, omdat het onbewuste, ingehouden energie losmaakt. Aan de andere kant kan iets dat slechts oppervlakkig lijkt, zonder diepe emotionele betekenis, minder resonantie veroorzaken. De ontvangers die openstaan voor de energie en bereid zijn geraakt te worden, versterken de kracht van de resonantie. Wanneer de bereidheid om geraakt te worden echter beperkt is, blijft de transformatieve kracht beperkt.
Een tweede belangrijk aspect van resonantie is verbinding. Naarmate resonantie toeneemt, groeit ook het gevoel van verbondenheid. Het proces van het uit de schaduw halen van onderdrukte of verborgen emoties kan ons uit de isolatie halen en ons met elkaar verbinden. Dit geldt vooral wanneer we delen wat we als kwetsbaar ervaren. Hoe meer we denken dat iets ons afstoot van anderen, hoe groter de mogelijkheid om verbinding te ervaren zodra we het delen. Dit is een bevrijdende ervaring, want het doorbreekt het gevoel van afgescheidenheid en creëert een diepere, authentieke verbinding met de ander.
Maar resonantie heeft niet altijd alleen positieve effecten. Het kan ook spanningen of conflicten oproepen. Dit gebeurt bijvoorbeeld wanneer een reactie in een ander wordt getriggerd die niet overeenkomt met de intentie van degene die spreekt. Iemand kan onbewust een oude pijn aansteken in een ander, waardoor deze ander zich verzet tegen het proces, niet in staat of niet bereid is deze pijn aan te gaan. In plaats mee te bewegen in de resonantie komt de bescherming in actie. Dit kan zich uiten in een tegengestelde energie, zoals het afwijzen van de ander, verbale agressie, of het proberen de koers van het gesprek te veranderen om de eigen ongemakkelijke emoties te vermijden. Dit beschermende mechanisme kan de oorspronkelijke resonantie verstoren, waardoor het proces van transformatie tijdelijk wordt belemmerd of in een ander richting gestuurd.
12. Polariteit
Polariteit verwijst naar het bestaan van tegengestelde krachten, emoties of dynamieken binnen een individu of een groep. Het is een fundamenteel principe dat erkent dat iedere kracht vaak haar tegenovergestelde met zich meebrengt, hoewel deze soms onderdrukt of minder zichtbaar is. Dit concept speelt een cruciale rol in persoonlijke groei en groepsprocessen, omdat de ene kracht pas volledig begrepen kan worden door het bestaan van de andere. Bijvoorbeeld: een deelnemer ervaart zich voortdurend onderdrukt binnen de groep. Wanneer ze haar onmacht deelt, ontstaat er direct een reactie van dominantie van een ander, die het gesprek overneemt. Beide krachten—onderdrukking en dominantie—bestaan tegelijkertijd, en door de polariteit te erkennen, kunnen beide dynamieken geïntegreerd worden. Wanneer zowel de machteloosheid als de dominantie in het bewustzijn van de groep komen, ontstaat de mogelijkheid voor een hernieuwde balans.
Polariteit speelt ook een belangrijke rol in de groepsdynamiek. Stel je voor dat een deelnemer voortdurend probeert harmonie te bewaren, vaak ten koste van zijn eigen gevoelens. Dit kan leiden tot irritatie bij een ander, die daarop juist het conflict zoekt. In plaats van deze tegengestelde krachten te onderdrukken of snel op te lossen, is het vaak effectiever om ze bewust te maken. Het doel is niet om de polariteit te elimineren, maar deze juist te versterken tot het punt waarop de krachten zichzelf kunnen balanceren. Dit proces stelt de groep in staat om zowel de waarde als de gevolgen van beide krachten volledig te ervaren. Zo kan bijvoorbeeld het schijnbaar altruïstische gedrag van een deelnemer nader worden onderzocht, waardoor de verborgen egoïstische motivatie erachter zichtbaar wordt.
13. Containment
Containment is het vermogen om intense emoties, gedachten of conflicten vast te houden zonder erdoor overweldigd te raken. Dit geldt zowel voor individuen als voor groepen. In groepsprocessen wordt containment gezamenlijk gecreëerd: het gaat om het bouwen van een “container” waarin deelnemers zich veilig voelen om hun gevoelens te uiten, zonder dat deze emoties de stabiliteit van de groep ondermijnen. In een groep met een sterk ontwikkelde capaciteit voor containment kunnen krachtige emoties, zoals boosheid of verdriet, naar buiten komen zonder dat dit leidt tot impulsieve tegenreacties of verstoring van de groepsdynamiek.
Het concept van containment kan worden vergeleken met het proces waarbij een ouder de intense emoties van een kind op een kalme en verwerkbare manier “draagt” en terugspiegelt. In de groepscontext verwijst containment naar de gezamenlijke capaciteit om emotionele chaos of angst op te vangen, te begrijpen en te reguleren. De leden van de groep staan empathisch en open tegenover de gevoelens van anderen en schrikken niet weg van moeilijke of confronterende onderwerpen.
Een essentieel aspect van containment is het vermogen om duidelijke grenzen te stellen. Zonder voldoende grenzen kan de groep overspoeld raken door emotionele intensiteit, wat kan leiden tot chaos, verwarring of terugtrekking van deelnemers. Het is van belang dat de groepsenergie en interacties binnen de marges van het emotioneel toelaatbare blijven, zodat de groep als geheel een veilige ruimte blijft bieden. Wanneer de grenzen van containment worden overschreden, is het noodzakelijk om de energie van de groep te kalmeren (zie punt 10). Het vermogen om als groep de emoties van de deelnemers te ontvangen, te dragen en op een verantwoorde manier te reguleren, zorgt voor een solide basis voor transformatie en verbinding. Het zorgt ervoor dat de groep niet verstrikt raakt in de emoties zelf, maar in staat is om deze te gebruiken als middelen voor groei en begrip.
14. Holding Space
Holding space lijkt op containment, maar heeft een subtiel ander doel en focus. Containment gaat over het bewaren van de veiligheid en stabiliteit van de groep door grenzen en structuur; bij holding space ligt de focus meer op diep luisteren, aanwezig zijn en het bieden van ruimte voor iemands volledige ervaring, zonder de behoefte om te veranderen of te controleren wat er gevoeld wordt. Deze kwaliteit gaat verder dan simpelweg “luisteren” naar iemand; het vereist dat de persoon die de ruimte houdt, zoals een ander individu of de groep als geheel, zichzelf tijdelijk opzijzet om volledig aanwezig te zijn bij de ander. Het is een actieve, ontvankelijke vorm van aanwezigheid waarin de ander ruimte krijgt om volledig te zijn wie ze zijn.
Holding space vraagt om verschillende vaardigheden en houdingen, zoals geduld, diepe empathie en het vermogen om met ongemak om te gaan. Het houdt in dat de persoon die de ruimte houdt zich bewust is van zijn of haar eigen reacties, oordelen en veronderstellingen, zodat deze niet in de weg staan van het proces van de ander. Dit kan bijzonder uitdagend zijn, vooral wanneer de ander intense emoties zoals woede, verdriet of angst uit, die mogelijk ook bij de ruimtehouder ongemak oproepen. Deze houdt tegelijkertijd de emoties van de ander en de eigen emoties, zonder hier in te interveniëren.
In een groepscontext is holding space de verantwoordelijkheid van de hele groep. Wanneer groepsleden gezamenlijk leren om elkaar ruimte te geven zonder de impuls om te adviseren, te oordelen of oplossingen aan te dragen, ontstaat er een collectieve veiligheid waarin iedereen zich gehoord en ondersteund voelt. Dit creëert de mogelijkheid om dieper in te gaan op moeilijke thema’s, verborgen emoties en onuitgesproken zorgen.
15. Co-creatie
Co-creatie is een dynamisch proces waarin deelnemers gezamenlijk de richting en energie van de groep vormgeven. Het gaat verder dan het volgen van een leider; het nodigt iedereen uit om een actieve, gelijkwaardige rol te spelen. De groep wordt daarmee een levend organisme.
In praktijk betekent co-creatie dat de groep samen keuzes maakt over welke onderwerpen worden verkend, hoe conflicten worden aangepakt en hoe betekenisvolle rituelen of oefeningen ontstaan. Deelnemers leren afstemmen op wat er in henzelf én in de groep leeft. Deze keuzes kunnen van tevoren of in het moment gemaakt worden.
Co-creatie vereist dat de deelnemers niet alleen hun eigen energie erkennen, maar ook openstaan voor de energieën en bewegingen van anderen. Wanneer co-creatie echt belichaamd wordt, ontstaat een gevoel van eigenaarschap en autonomie dat verder reikt dan de sessie of het groepsproces zelf. Het versterkt de ervaring dat elk individu niet alleen verantwoordelijk is voor zijn eigen pad, maar ook een essentieel deel is van een groter, gemeenschappelijk veld. Door de energie van de groep bewust te laten bewegen, zonder deze te controleren of vast te leggen, kan de groep samen een krachtig, transformatief veld creëren waarin heling en groei op natuurlijke wijze ontstaan.
16. Emergentie
Emergentie ontstaat als vanzelf in ervaren, volwassen groepen. Het verwijst naar een krachtige, organische vorm van transformatie die voortkomt uit het loslaten van vooraf bepaalde structuren of thema’s. Het is de ruimte waar het onbekende welkom wordt geheten, en processen zich vanzelf ontvouwen zonder dat iemand ze forceert of stuurt. Dit vraagt om vertrouwen in het moment en een diepe bereidheid om het veld van niet-weten binnen te gaan.
In een groep die groeit in volwassenheid en cohesie, ontstaat een natuurlijke beweging weg van externe sturing. De nadruk verschuift naar het gezamenlijk aanwezig zijn in een levend veld van bewustzijn. Dit veld is niet alleen de ruimte waarin individuele en groepsprocessen plaatsvinden, maar ook de drager van diepere universele wijsheid. Het veld reageert op de energie en intentie van de groep, en opent poorten naar inzichten en ervaringen die niet vooraf bedacht konden worden.
Integratie van het onbekende
De kracht van emergentie ligt in het toelaten van het onbekende. Het lichaam wordt een kanaal dat niet alleen persoonlijke, maar ook collectieve energie draagt. Door volledig aanwezig te zijn, zowel in het fysieke lichaam als in de subtiele energievelden, ontstaat ruimte voor diepe, vaak onverwachte processen. Deze processen hebben een authentieke kracht die voorbijgaat aan wat met woorden of intenties kan worden gestuurd.
Dit vraagt een verhoogde gevoeligheid voor energetische verschuivingen in het veld. Wanneer een groep zich in een emergente staat bevindt, kunnen deelnemers leren afstemmen op deze subtiele signalen, die vaak voorafgaan aan wat er in de fysieke of emotionele werkelijkheid zal verschijnen. Het vermogen om het niet-weten te dragen, zonder angst of oordeel, is een toegangspoort tot de diepere intelligentie van het proces.
In een emergente staat kunnen onbewuste patronen en schaduwen aan het licht komen, juist omdat er geen opgelegd kader is dat ze onderdrukt. Oude pijn en bescherming kan aan de oppervlakte komen. Dit vraagt moed en een vertrouwen in het proces, zelfs wanneer dat ongemakkelijk of chaotisch lijkt.
Dienstbaar aan wat ontstaat
Emergentie vereist een houding van dienstbaarheid – niet alleen van de begeleider, maar van de hele groep. Wanneer niemand precies weet wat er gaat komen, ontstaat er een ruimte waarin de energie van het collectieve veld leidend wordt. Het vraagt oefening om in dit niet-weten te blijven zonder het te willen vullen met actie of analyse. Dit veld van potentie bevat echter vaak de meest authentieke antwoorden en de diepste transformatie.
Voor de groep betekent dit:
- Luisteren naar het veld: Wat laat zich zien in subtiele signalen, bewegingen of energieën?
- Vertragen: Emergentie gedijt in stilte, in pauzes, en in momenten waarin niets gedaan hoeft te worden.
- Vertrouwen op het lichaam: Sensaties en gevoelens bieden vaak de eerste toegang tot het onbekende. Wat beweegt er in jou? Wat beweegt er in de ander?
- Durf het ongemak te dragen: Het niet-weten brengt vaak onzekerheid. Maar het is juist deze onzekerheid die leidt tot nieuwe mogelijkheden en diepe inzichten.
De wijsheid van emergentie
In een ervaren groep kan de kracht van emergentie de basis worden van elk proces. Zonder vooropgezette thema’s of oefeningen, ontstaat een proces dat meer levend en transformerend is dan vooraf kon worden bedacht. Het is authentiek, omdat het voortkomt uit wat er werkelijk is. Het is relevant, omdat het aansluit bij de werkelijke behoeften van de groep.
Door het onbekende te integreren als bondgenoot in plaats van als obstakel, opent emergentie een ruimte waarin transformatie niet langer iets is wat we “doen”, maar iets wat we samen laten gebeuren. In deze ruimte wordt het veld een spiegel van ons diepste potentieel, en kunnen processen zich ontvouwen op manieren die zowel helend als verrassend zijn.
