Leestijd: 6 minuten
Ons lichaam draagt herinneringen. Herinneringen die verder reiken dan ons bewuste denken kan bevatten. Als angst alleen uit het hoofd zou komen dan zouden we het aan kunnen pakken met nieuwe denkpatronen. Angst huist echter in ons hele lichaam. Het zijn diepgewortelde spanningen en fysieke reacties die jaren – vaak decennia – vast blijven zitten. Angst kan zich vastzetten in ons lichaam op een manier die letterlijk immobiliseert. Zoals Bessel van der Kolk beschrijft in zijn onderzoek naar trauma, kunnen emotionele ervaringen zoals angst zich in het lichaam “vastzetten,” en ons op onverwachte momenten uit ons evenwicht halen. Soms is de angst duidelijk en overrompelend, meestal is het subtiel en onduidelijk.
De fysieke reactie op angst: een oud mechanisme
Wanneer ons lichaam angst ervaart, of dat nu door een plotselinge gebeurtenis komt of door langdurige stress, raakt een oeroud overlevingssysteem geactiveerd. De amygdala, een deel van de hersenen dat alert is op gevaar, waarschuwt het lichaam om in actie te komen. De hypothalamus activeert het sympathische zenuwstelsel, dat vervolgens adrenaline en cortisol vrijgeeft, de hormonen die ons in de “vecht-of-vluchtreactie” brengen. Ons hart gaat sneller kloppen, onze spieren spannen zich aan, en we worden scherp en alert.
Dit mechanisme is cruciaal geweest voor ons overleven. Maar voor velen van ons is het niet langer een eenmalige reactie op gevaar. Als je opgegroeid bent in een omgeving vol onveiligheid, of als je te maken hebt gehad met trauma, kan deze lichamelijke reactie zo ingebakken raken dat je lichaam chronisch alert blijft – een constante staat van paraatheid die het lichaam in een gespannen greep houdt. Het is alsof je lichaam een alarmsysteem heeft dat niet meer uit kan worden gezet. Wat begint als een beschermingsmechanisme, kan zich uiteindelijk tegen ons keren en leiden tot chronische angst en fysieke klachten. Soms is de onveiligheid overduidelijk, zoals bij een mishandelende ouder, meestal gaat de onveiligheid over een ouder die niet beschikbaar was op momenten waarbij wij deze wel nodig hadden gehad. Denk bijvoorbeeld aan een verdrietige situatie waarbij je graag even weggekropen had, maar dit niet durfde uit angst voor afwijzing.
Trauma en spierspanning: het “vasthouden” van angst
Angst en trauma laten zich niet alleen in ons hoofd zien. Ze zetten zich vast in onze spieren en in onze diepste lichaamssystemen. In tijden van stress of gevaar komt er een derde reactie bij: bevriezen. Dit is een automatische respons die we vaak zien bij mensen die in situaties van machteloosheid of langdurig trauma hebben geleefd. Wanneer er geen ontsnappen mogelijk lijkt, wordt het lichaam letterlijk verstard.
Onderzoek toont aan dat trauma zich kan manifesteren als langdurige spierspanning in het lichaam. Deze spanning kan zich vastzetten in spieren rond de schouders, nek of kaak, en blijft daar vaak ook na de bedreiging aanwezig. Met de tijd raken deze spanningen diep verweven met het gevoel van onveiligheid dat het lichaam zich herinnert, zelfs als de oorspronkelijke ervaring al lang voorbij is. Veel mensen met chronische angst of trauma voelen zich gespannen en onrustig, zelfs zonder direct gevaar. Hun lichaam blijft vechten tegen een oude vijand die al lang verdwenen is. Omdat niemand zo kan leven wordt de spanning naar het onbewust gestuurd. Een gedeelte van ons lichaam is immobiel en we hebben er geen weet meer van. Zo overleven we, maar ten koste van onze volle levendigheid.
Angst in de buik: het tweede brein
De buik wordt soms het “tweede brein” genoemd, en dit is niet zonder reden. De verbinding tussen de hersenen en de darmen is sterk en loopt via de nervus vagus, een belangrijke zenuw die signalen tussen het brein en het lichaam stuurt. Wanneer we angst ervaren, kan dit zich onmiddellijk manifesteren in de buikstreek. Stresshormonen beïnvloeden de darmwerking, waardoor onze spijsvertering vertraagt en we een knoop in onze maag krijgen.
Deze sterke verbinding verklaart waarom mensen met angstklachten vaak last hebben van maag- en darmproblemen. Angst is niet slechts een “gedachte” of een “gevoel,” maar een totale lichamelijke ervaring die zich diep in onze spijsvertering nestelt. Het lichaam is zich soms veel eerder bewust van angst dan het hoofd, en de signalen vanuit het buikgebied vertellen ons soms meer over wat we voelen dan we ons mentaal realiseren.
Het geheugen van trauma in het lichaam
Trauma’s en angstige herinneringen worden niet alleen opgeslagen in onze gedachten, maar ook in het “lichaamsgeheugen.” Dit type geheugen is niet logisch of lineair, zoals onze denkende geest, maar is sensorisch en impliciet. Dit betekent dat het lichaam zich situaties herinnert via fysieke reacties, zonder dat we ons daar bewust van zijn.
Zo kan iemand bijvoorbeeld ongemak voelen in een bepaalde ruimte of een sterke reactie hebben op een specifiek geluid of aanraking, zonder te begrijpen waarom. De lichamelijke reacties zijn een vorm van herinnering die dieper gaat dan woorden. Zoals van der Kolk beschrijft: trauma blijft “vastzitten” in het lichaam en kan het leven van een persoon beïnvloeden op manieren die niet eenvoudig in woorden te vatten zijn. Het lichaam “herinnert” zich en reageert, ook als het brein probeert het trauma te negeren of te onderdrukken.
Angst loslaten door het lichaam te betrekken
Er is steeds meer aandacht voor de belangrijke rol van het lichaam bij het verwerken van trauma en angst. Cognitieve therapieën richten zich op het denken, maar het lichaam heeft zijn eigen taal die gehoord wil worden. Lichaamsgerichte benaderingen, zoals lichaamsgericht therapie, bieden mogelijkheden om diepgewortelde spanning en angst los te laten.
Wat kan helpen:
- Bewustzijn: In plaats van het meteen op te willen lossen is de kunst om te kijken of het lukt om er even bij te blijven. Bijvoorbeeld door het bewust volgen van een bepaalde lichamelijke sensatie of een bepaalde emotie, met zo min mogelijk sturing.
- Vertraging: Door de reactieve beweging uit te stellen geven we ruimte aan de sturende emotie onder de beweging. Door te kijken of we heel even kunnen wachten met het pakken van de mobiele telefoon of chocolade hebben we net wat meer tijd om even te kijken naar het ongemak dat deze invulling verlangt.
- Zachtheid: Elke bescherming beschermt iets wat de moeite waard is om te beschermen. Iets forceren heeft op het lange termijn altijd een contraproductieve reactie.
- Verbinding: Wat we alleen nog niet goed durven voelen, kan soms wel worden gevoeld in het samenzijn met iemand die we vertrouwen met dit stuk van onszelf.
Angst en autonomie: leven met een nieuw perspectief
In de kern gaat het loslaten van angst in het lichaam over het terugwinnen van autonomie over ons leven. Trauma en angst kunnen het gevoel geven dat we de controle over onszelf kwijt zijn. We worden overweldigd door fysieke reacties waar we geen grip op hebben. Maar door het lichaam te betrekken, kunnen we langzaam weer de leiding over onszelf terugnemen. De stukken van ons lijf die eerder bescherming nodig hadden, worden weer onderdeel van onze dagelijkse bewegingsvrijheid.
