De zin en onzin van diagnoses in het basisonderwijs

Leestijd: 12 minuten

Diagnoses in het basisonderwijs roepen gemengde gevoelens op. Dit kan positief zijn, zoals opluchting of het gevoel van erkenning bij het krijgen van een diagnose. Kinderen kunnen zich begrepen voelen (“Ik ben niet gek; bij mij werkt het gewoon (net) wat anders”), terwijl ouders een last van hun schouders kunnen voelen vallen (“Eindelijk duidelijkheid! En hulp.”). Een diagnose kan echter ook negatieve gevoelens oproepen, zoals de angst voor stigmatisering. Kinderen kunnen zich anders voelen (“Zie mij! Ik ben niet dat label”), en ouders kunnen zich zorgen maken over de toekomst van hun kind (“Wat als mijn kind nooit meer van dat label afkomt?”).

Daarnaast kunnen er ook gevoelens zijn van frustratie, onzekerheid en onmacht bij het wel willen ontvangen van een diagnose, maar deze niet krijgen. Een kind kan het gevoel hebben dat er iets mis is met hem of haar (“Ik snap niet waarom ik dit zoveel moeilijker vind dan mijn klasgenoten”), terwijl ouders langdurig met zorgen kunnen blijven rondlopen (“Ik wil mijn kind helpen, maar weet niet hoe.”).

Het stellen van een diagnose is een complex en vaak langdurig proces. Het doel ervan is om problemen te identificeren, gerichte ondersteuning te bieden en verdere complicaties te voorkomen. Diagnoses zijn zelden direct duidelijk. Meestal duurt het maanden of zelfs jaren voordat een definitief antwoord wordt gevonden, en zelfs dan kan het een uitdaging blijven om de juiste oplossingen te vinden die aansluiten bij de diagnose.

De wetenschap achter diagnostiek

Diagnoses zijn bedoeld om mentale, gedrags- en ontwikkelingsproblemen te categoriseren volgens gestandaardiseerde criteria. In de psychologie wordt gebruik gemaakt van de DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorder). Dit classificatiesysteem biedt een gemeenschappelijke taal voor professionals en kan bijdragen aan gerichte behandelingen. Echter, diagnoses zijn ook het product van culturele, sociale en historische ontwikkelingen, wat leidt tot variaties in interpretaties en toepassingen. Ondanks de precisie van diagnostische criteria blijven diagnoses altijd een momentopname, afhankelijk van de context waarin ze worden gesteld.

In het basisonderwijs wordt diagnostiek vaak ingevoerd wanneer leer- of gedragsproblemen de ontwikkeling van het kind in de weg lijken te staan. Meestal is het de ouder of de leerkracht die iets bij een kind signaleert dat niet bij andere kinderen wordt gezien. Om dit te staven worden instrumenten ingezet, zoals rapportcijfers, observaties, (psychologische) tests, en vragenlijsten voor ouders en leerkrachten. Deze methoden zijn ontwikkeld om zo precies mogelijk te zijn, maar ze blijven gevoelig voor interpretatieverschillen en systematische biases. Bovendien roept de afhankelijkheid van gestandaardiseerde tests vragen op over hun culturele en sociaal-economische neutraliteit.

Diagnostiek kan ook beïnvloed worden door externe factoren, zoals de prestatiedruk in het onderwijs, verwachtingen van ouders of een sociale omgeving die niet aansluit bij het kind. Deze factoren moeten dus altijd meegenomen worden. En alhoewel de instrumenten door de tijd beter worden, blijft het belangrijk om zo breed mogelijk naar het kind zelf te kijken. Welke ondersteuning heeft het kind nodig om zo goed mogelijk te groeien? En is een diagnose daar behulpzaam in?

Veelvoorkomende diagnoses bij kinderen onder de 12 jaar

In het basisonderwijs komen de volgende diagnoses het meest voor:

1. ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder): Wordt gekenmerkt door aandachtsproblemen, hyperactiviteit en impulsiviteit. Het kan zowel het leerproces als de sociale interactie van een kind ernstig belemmeren. Cijfers lopen uiteen. Er worden, zover bekend, geen cijfers bijgehouden van diagnoses bij kinderen. Op uitvraag bij ouders gaat het over ongeveer 5% van kinderen die de diagnose ADHD of ADD ontvangt. Dat is één op de twintig leerlingen.
2. Autisme Spectrum Stoornis (ASS): Kenmerkt zich door beperkingen in sociale communicatie en repetitieve gedragingen. Deze diagnose heeft een breed spectrum, variërend van milde tot ernstige vormen. 2,8% van de kinderen onder de 12 jaar ontvangt de diagnose, volgens hun ouders.
3. Dyslexie: Een specifieke leerstoornis die het lezen en spellen bemoeilijkt. Onbehandelde dyslexie kan leiden tot lagere schoolprestaties en verminderd zelfvertrouwen. Hier gaat het volgens ouders over ongeveer 10% van de kinderen.
4. Dyscalculie: Een stoornis in het leren en toepassen van rekenvaardigheden, vaak gepaard gaand met frustratie en angst voor wiskunde. Deze diagnose wordt nog niet zo vaak gesteld, maar schattingen van het aantal leerlingen onder de 12 jaar liggen rond de 2 a 3%.
5. ODD (Oppositional Defiant Disorder): Wordt gekenmerkt door een patroon van opstandig, vijandig en uitdagend gedrag. Dit kan leiden tot conflicten met leerkrachten en leeftijdsgenoten. Een diagnose komt weinig voor, omdat het meestal samengaat met andere ontwikkelingsstoornissen zoals ADHD of een licht verstandelijke beperking.
6. Angststoornissen: Inclusief sociale angst, scheidingsangst en gegeneraliseerde angststoornis. Deze stoornissen kunnen het dagelijks functioneren en het leren van kinderen aanzienlijk beïnvloeden. Een officiële diagnose hiervoor komt weinig voor.
7. Depressie: Hoewel zeldzaam bij jonge kinderen, kan depressie zich uiten in verdriet, apathie en sociale terugtrekking.
8. Taalontwikkelingsstoornis (TOS): Problemen met het begrijpen en produceren van taal, die een negatieve invloed kunnen hebben op schoolprestaties en sociale relaties. Deze diagnose komt relatief weinig voor; dit zou samen kunnen hangen met het feit dat deze nog relatief onbekend is. Zie ook het artikel van de Universiteit van Utrecht in de referenties.
9. Ticstoornissen: Waaronder het syndroom van Gilles de la Tourette, gekenmerkt door motorische en vocale tics die het kind sociaal kunnen beperken. Omdat deze bij kinderen relatief vaak voorkomen en meestal tijdelijk zijn, komt diagnose relatief weinig voor.

De impact van diagnoses op kinderen

Diagnoses kunnen een dubbele rol spelen in het leven van een kind. Enerzijds bieden ze erkenning en begrip van de problemen, wat kan leiden tot gerichte ondersteuning. Anderzijds kunnen diagnoses stigmatiserend werken, de eigenwaarde van het kind aantasten, en de verwachtingen van leerkrachten en ouders negatief beïnvloeden.

Voordelen:

• Toegang tot hulp: Een diagnose kan toegang bieden tot speciale ondersteuning, zoals remedial teaching, logopedie of psychologische begeleiding. Het opent deuren naar gestructureerde interventies.
• Begrip en erkenning: Het benoemen van een probleem kan zowel het kind als de omgeving duidelijkheid bieden. Dit kan zorgen voor meer geduld en empathie.
• Behandeling en interventie: Diagnoses maken evidence-based behandelingen mogelijk. Ze bieden een routekaart voor professionele hulpverleners.
• Zelfinzicht: Voor oudere kinderen kan een diagnose helpen bij het ontwikkelen van zelfinzicht, waardoor ze hun uitdagingen beter begrijpen en ermee leren omgaan.

Nadelen:

• Stigmatisering: Kinderen kunnen gestigmatiseerd worden door een label, wat hun sociale interacties en zelfbeeld kan beïnvloeden. Dit kan leiden tot zelfuitsluiting of pestgedrag.
• Reductionisme: Een diagnose kan leiden tot een eenzijdige focus op problemen, terwijl de sterke punten van het kind over het hoofd worden gezien. Dit versterkt een tekortkomingenperspectief.
• Overdiagnostiek: Er is een risico op overdiagnostiek, waarbij normale ontwikkelingsvariaties als pathologisch worden bestempeld. Dit leidt tot onnodige behandelingen.
• Schuldgevoel bij ouders: Ouders kunnen zichzelf de schuld geven van de problemen van hun kind, wat extra stress en spanning in het gezin veroorzaakt.

Diagnostiek in het Nederlandse basisonderwijs: zin of onzin?

Het basisonderwijs in Nederland heeft te maken met een groeiend aantal kinderen met een diagnose. Dit komt deels door een toename in bewustwording en diagnostische middelen, maar ook door maatschappelijke factoren, zoals prestatiedruk en een focus op standaardisatie. Hoewel het belangrijk is om kinderen met echte problemen te ondersteunen, leidt de huidige tendens ook tot zorgen over medicalisering en labeldruk.

Zin:

• Gerichte ondersteuning: Diagnoses kunnen helpen om effectieve aanpassingen in het onderwijs te realiseren, zoals kleinere klassen, individuele begeleiding, of speciale onderwijsprogramma’s.
• Preventie: Vroege herkenning van problemen kan escalatie op latere leeftijd voorkomen. Kinderen die vroegtijdig hulp krijgen, hebben betere langetermijnprognoses.
• Bewustwording: Diagnoses vergroten de bewustwording van ouders en leerkrachten, waardoor ze beter in staat zijn om de behoeften van kinderen te begrijpen.
• Opluchting voor kinderen: Een diagnose kan kinderen helpen zichzelf beter te begrijpen, waardoor gevoelens van frustratie of onzekerheid afnemen. Het positieve zelfbeeld en de eigenwaarde van het kind nemen toe.
• Gelijkwaardigheid: Diagnostiek zorgt ervoor dat kinderen met een achterstand of beperking dezelfde kansen krijgen als anderen, door aanpassingen te bieden.
• Verantwoording: Diagnoses helpen scholen en beleidsmakers om middelen gericht in te zetten en verantwoording af te leggen over hoe extra ondersteuning wordt georganiseerd.
• Kennisontwikkeling: Diagnostiek draagt bij aan wetenschappelijk onderzoek, wat weer leidt tot betere behandelmethoden en ondersteuningstechnieken. Elke kind dat geholpen wordt, geeft ook weer informatie die de aangeboden methode of techniek kunnen verbeteren.
• Versterkte samenwerking: Met een diagnose kunnen scholen beter samenwerken met ouders, orthopedagogen en andere hulpverleners, omdat er een gemeenschappelijk begrip is van wat het kind nodig heeft.
• Aanpassingen buiten school: Diagnoses bieden ook houvast voor andere contexten, zoals sportclubs of buitenschoolse opvang, om kinderen beter te begeleiden.
• Langetermijnondersteuning: Diagnostiek kan kinderen voorbereiden op toekomstige onderwijsniveaus, omdat er al rekening wordt gehouden met hun specifieke behoeften. Zo kunnen kinderen en ouders een vervolgopleiding kiezen die de beste ondersteuning voor het kind aanbiedt.

Onzin:

• Systemische problemen: Veel problemen zijn niet individueel, maar systemisch van aard, zoals een gebrek aan middelen in het onderwijs, een onderwijssysteem dat niet bij het kind past of een lastige thuissituatie. Diagnoses bieden hier geen oplossing voor.
• Leerkrachtbias: Subjectieve percepties van leerkrachten of de school kunnen leiden tot een onnodige diagnostische route. Dit benadrukt het belang van objectieve en multidisciplinaire beoordelingen.
• Labeldruk: Een diagnose kan leiden tot stigmatisering en een lager zelfbeeld bij het kind, omdat het zichzelf als ‘anders’ of ‘probleemgeval’ kan gaan zien, zeker wanneer leerkrachten of ouders hier niet voldoende ondersteuning in bieden.
• Focus op beperking, niet op talent: Diagnoses leggen vaak de nadruk op wat er misgaat, waardoor de sterke kanten van een kind makkelijk over het hoofd worden gezien.
• Financiële prikkels: In sommige gevallen worden diagnoses gestimuleerd omdat ze toegang geven tot extra budgetten, wat de objectiviteit van het proces kan ondermijnen.
• Tekortschietende ondersteuning: Een diagnose garandeert niet dat de juiste hulp daadwerkelijk wordt geboden, waardoor ouders en kinderen alsnog teleurgesteld kunnen raken. Zeker in een zorgsysteem waarin de vraag groter is dan het aanbod kunnen kinderen soms lang moeten wachten.
• Complexiteit voor ouders: Diagnoses kunnen ouders confronteren met ingewikkelde en bureaucratische processen die stress veroorzaken, zeker wanneer ouders al veel dagelijkse zorgen te dragen hebben.
• Normalisering van overmatige prestatiedruk: Diagnostiek kan onbedoeld bijdragen aan een cultuur waarin kinderen moeten voldoen aan rigide normen, in plaats van ruimte te krijgen voor natuurlijke verschillen. Leerlingen die bijvoorbeeld wat langzamer lezen, hebben nog niet per definitie dyslexie.

Conclusie

Het stellen van diagnoses in het basisonderwijs roept gemengde gevoelens op, zowel bij kinderen als ouders. Voor sommigen bieden diagnoses duidelijkheid, erkenning en toegang tot gerichte ondersteuning. Voor anderen leiden ze tot zorgen over stigmatisering of twijfel aan de noodzaak ervan. Zijn diagnoses dan zinvol of overbodig? Het antwoord is niet zwart-wit: diagnostiek is zinvol wanneer het leidt tot betere hulp, meer begrip en een passend onderwijsaanbod. Tegelijkertijd vraagt het om bewustzijn van de risico’s, zoals overdiagnostiek, medicalisering en een te grote afhankelijkheid van labels.

Diagnoses kunnen van grote waarde zijn, vooral voor kinderen die zonder een duidelijke richting door hun problemen dreigen vast te lopen. Een diagnose kan het verschil maken voor een kind dat lange tijd heeft geworsteld en na de juiste hulp of medicatie ineens opbloeit. Toch vereisen niet alle uitdagingen een medische of psychologische oplossing. Vaak zijn systemische veranderingen rondom het kind of het aanpakken van sociaal-emotionele vraagstukken effectiever. Het aanpassen van lesmethoden en het stimuleren van diversiteit in leerstijlen kan veel problemen opvangen zonder direct te labelen.

Met de ontwikkeling van digitale hulpmiddelen en voortschrijdend wetenschappelijk inzicht wordt het onderwijs steeds beter afgestemd op de individuele leerling. Tegelijkertijd staan leerkrachten onder toenemende druk, waardoor er soms weinig tijd is voor het ontwikkelen van kennis over specifieke ondersteuning. Ouders willen het beste voor hun kind, maar worden vaak ook belast met hoge verwachtingen. Het gevaar van diagnoses is dat ze soms door ouders of leerkrachten worden gebruikt om verantwoordelijkheid te verschuiven. Hoewel dit meestal met de beste intenties gebeurt, kan het de kijk op het kind te beperkt maken. Het blijft daarom essentieel om te reflecteren op wat we als school en maatschappij als ‘normaal’ beschouwen. Heeft een kind dat wat langer de tijd nodig heeft om lezen onder de knie te krijgen of een kind dat soms moeite heeft met emotionele regulatie werkelijk baat bij een label? Zelfs als dat label enige rust brengt, is de vraag gerechtvaardigd.

Vanuit dit perspectief is het interessant om bepaalde trends in het onderwijs verder te onderzoeken en te ontwikkelen, zoals observerend en adaptief onderwijs, multidisciplinaire samenwerking en preventieve programma’s. Deze benaderingen kunnen bijdragen aan een cultuur waarin minder nadruk ligt op diagnostiek. Ze plaatsen het welzijn en de talenten van het kind meer centraal. Ook een cultuur waarin verschillen worden geaccepteerd en gewaardeerd, helpt kinderen om zich in hun eigen tempo te ontwikkelen. Dit vraagt echter een herziening van hoe we meetbaar onderwijs definiëren. Gelukkig wordt er steeds meer aandacht besteed aan het vergelijken van leerlingen met hun eigen vooruitgang in plaats van met een gemiddelde standaard. Dit kan niet alleen bijdragen aan een zorgvuldiger gebruik van diagnostiek, maar ook aan een genuanceerdere kijk op individuele ontwikkeling.

Diagnoses zijn dus niet per definitie zinvol of overbodig, maar een hulpmiddel dat met zorg moet worden ingezet. De vraag die we telkens moeten stellen, is of een diagnose daadwerkelijk het welzijn van het kind verbetert, of dat het slechts een manier is om het kind binnen een rigide systeem vooruit te duwen. Door de nadruk te leggen op samenwerking, preventieve interventies en de sterke punten van een kind, kunnen we een balans vinden waarin het kind als geheel centraal staat en diagnostiek alleen wordt ingezet wanneer dat echt nodig is.

Aanvullende bronnen:

• Cijfers over ADHD zoals gebruikt in dit artikel: https://www.nji.nl/cijfers/adhd
• Idem voor ASS: autisme.nl/over-autisme/onderzoek
• Idem voor dyslexie: cbs.nl/dyslexie
• Idem voor dyscalculie: https://opdidakt.nl/dyscalculie
• Artikel over de situatie rond TOS: uu.nl/achtergrond

Disclaimer

De informatie in dit artikel is bedoeld om algemene inzichten te bieden over psychologische diagnoses bij kinderen. Hoewel ik ernaar streef om nauwkeurige en actuele informatie te verstrekken, is deze inhoud niet bedoeld als vervanging voor professioneel advies, diagnose of behandeling door gekwalificeerde experts.

Elk kind is uniek, en psychologische diagnoses vereisen een zorgvuldige beoordeling door een professional die bekend is met de specifieke situatie van het kind. Ik raad ouders, verzorgers en betrokkenen aan om contact op te nemen met een gekwalificeerde kinderpsycholoog, arts of andere deskundige indien zij vragen of zorgen hebben.

Voor meer informatie of ondersteuning kunt u overwegen om betrouwbare bronnen te raadplegen, zoals erkende gezondheidsorganisaties, educatieve instellingen of lokale hulpdiensten.

Het gebruik van deze informatie is volledig op eigen risico. De auteur van dit artikel aanvaarden geen verantwoordelijkheid voor eventuele gevolgen van beslissingen die op basis van deze informatie worden genomen.